વૈશેષિક દર્શનમાં અણુ અને પરમાણુનો સંકલ્પ
પ્રાચીન ભારતના પરમાણુવાદની ગહન ઝાંખી
🔸 ૧. પરિચય: કણાદ ઋષિ અને વૈશેષિક દ્રષ્ટિ
ભારતના એક મહાન ઋષિ કણાદ (ઈ.સ. પૂર્વે લગભગ 6મી સદી) એ વૈજ્ઞાનિક વિચારધારાનું સૂત્રરૂપ દર્શન આપ્યું, જેને "વૈશેષિક દર્શન" કહેવામાં આવે છે. તેમણે માન્યું કે સમગ્ર બ્રહ્માંડ ઘણા નાનાં ઘટકોમાંથી બનેલો છે – જેને તેઓ "અણુ" અને "પરમાણુ" તરીકે ઓળખાવતા.
🔸 ૨. અણુ શું છે?
કણાદ મુજબ, અણુ એ પદાર્થનો તત્ત્વરૂપ અવિભાજ્ય ઘટક છે. દરેક પદાર્થ (દ્રવ્ય) તેની મૂળભૂત અણુઓથી બનેલો હોય છે. અણુને આંખે જોઈ શકાતું નથી, તે માત્ર બૌદ્ધિક રીતે સમજાઈ શકે છે.
> “અણુઃ નીલઃ પીતઃ લોહિતઃ શુભ્રશ્ચ”
(અણુ વિવિધ ગુણોથી યુક્ત હોય શકે છે – નિલો, પીળો, લાલ કે સફેદ)
🔸 ૩. પરમાણુ – અતિસૂક્ષ્મ પદાર્થ
પરમાણુ એ વધુ સૂક્ષ્મ સ્તરનું અણુ છે. કણાદ માને છે કે દરેક અણુમાં પણ એક પ્રકારની શક્તિ રહેલી છે. જ્યારે બે અથવા વધુ અણુઓ સાથે જોડાય છે, ત્યારે પદાર્થોનું સર્જન થાય છે. આ પ્રક્રિયાને "સંયોગ" કહેવામાં આવે છે.
🔸 ૪. સંયોગ, વિયોગ અને સર્જન
કણાદના મતે, સમગ્ર જગત “સંયોગ” (જોડાણ) અને “વિયોગ” (વિભાજન) ની ક્રમશ: પ્રક્રિયામાંથી જ સર્જાયેલું છે. જ્યારે અણુઓ વચ્ચે સંયોગ થાય છે, ત્યારે નવા પદાર્થો ઉત્પન્ન થાય છે. જ્યારે વિયોગ થાય છે, ત્યારે પદાર્થો નષ્ટ થાય છે.
આ દૃષ્ટિએ બ્રહ્માંડના ઊંડા મેકેનિઝમને સમજવાનો પ્રયાસ કર્યો છે – જે એક અત્યંત વિજ્ઞાનસંપન્ન વિચારધારા હતી.
🔸 ૫. આધુનિક ભૌતિકશાસ્ત્ર સાથે તુલના
કણાદ ઋષિના વિચારો અણુવાદના આધુનિક પાયો સાથે ઘણાં મેળ ખાય છે:
અણુ અવિભાજ્ય છે – ડાલ્ટનનો સિદ્ધાંત
અણુઓના સંયોજનથી પદાર્થો બને છે
પદાર્થોમાં ગુણધર્મો પણ અણુઓના સંયોજન પરથી નક્કી થાય છે
આ બધું આધુનિક ભૌતિકશાસ્ત્રથી હજાર વર્ષ પહેલાં વિચારાયું હતું.
🔸 ૬. ઉપસંહાર: આધ્યાત્મિકતા અને વિજ્ઞાનનું મિલન
વૈશેષિક દર્શન માત્ર પદાર્થનો ભૌતિક અભ્યાસ નથી, પણ તેને આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિએ પણ જોયું છે. અહીં જ્ઞાન, ચેતના અને કાર્મિક શક્તિઓ પણ પદાર્થવિજ્ઞાનના ભાગરૂપે છે. આથી એ કહેવાય છે કે ભારતીય ઋષિઓના વિજ્ઞાનમાં ભૌતિક અને આધ્યાત્મિક પદાર્થોનો સમન્વય છે.
---
📜 છેલ્લું વિચારણું:
કણાદ ઋષિના અણુવાદને જો ઊંડાણથી સમજી લઈએ, તો તે આપણે માત્ર પદાર્થજગતનું નહિ, પણ અસ્તિત્વના મૂળ તત્વોનું પણ દર્પણ આપે છે. આવા દર્શનો આજના વૈજ્ઞાનિકો માટે પણ પ્રેરણારૂપ છે.
---