પ્રાચીન ભારતીય ગ્રંથોમાં પ્રકાશની ઝડપ અંગે ઉલ્લેખ
(પ્રાચીન શાસ્ત્રોમાં પ્રકાશના ગતિશીલ સ્વરૂપનું રહસ્ય)
🔸 ૧. પરિચય: પ્રકાશ – માત્ર પ્રકાશ નહિ, પરમ તત્ત્વ
પ્રાચીન ભારતીય વિદ્વાનો પ્રકાશને માત્ર એક ભૌતિક ઘટક તરીકે નહિ, પરંતુ એક જીવંત તત્વ તરીકે માનતા. તેઓએ તેને “તેજસ તત્વ” તરીકે ઓળખાવ્યું છે – જે ચેતનાને, જ્ઞાનને અને વિદ્યુતને રજૂ કરે છે.
🔸 ૨. સાયણાચાર્યનો વિખ્યાત ઉલ્લેખ
ચૌદમી સદીના વિદ્વાન સાયણાચાર્યએ એક શ્લોકમાં પ્રકાશની ગતિ અંગે આશ્ચર્યજનક રીતે લખ્યું છે:
"યોજનાનાં સહસ્રેણિ નિમિષાર્ધેન ક્રમેન ગતિતી"
(પ્રકાશ યોજનાનાં હજારો અંતરો નિમિષના અર્ધ ભાગમાં પાર કરે છે)
જ્યારે આ શ્લોકની ગણતરી કરવામાં આવે તો તેનો અર્થ નીચે મુજબ થાય:
- 1 યોજન ≈ 8-9 માઈલ
- 1 નિમિષ ≈ 16/75 સેકંડ
- જો ગણતરી કરીએ:
→ 2202 યોજન x 9 માઈલ = 19,818 માઈલ ≈ 299,000 કિમી/સેકન્ડ
આ આંકડો આધુનિક વિજ્ઞાન મુજબ પ્રકાશની ઝડપ (299,792 km/s) ને લગભગ સરખો પડે છે!
🔸 ૩. શું આ તથ્ય શાસ્ત્રજ્ઞાન છે કે સાંકેતિક ધારણા?
અહિં બે દ્રષ્ટિકોણ હોઈ શકે:
✅ વિજ્ઞાનાત્મક દ્રષ્ટિ:
શબ્દો જેમ છે તેમ લઈને, આપણે માનીએ કે ઋષિઓ પાસે અત્યંત ઊંડું ગણિત અને નોખી પદ્ધતિ હતી કે જેના થકી તેઓ આ ગણતરી સુધી પહોંચી શક્યા.
🕉️ તત્ત્વજ્ઞાન દ્રષ્ટિ:
શ્લોકો ખાસ કરીને વૈદિક કાવ્યરૂપમાં લખાયાં છે – તેમાં દ્રષ્ટાંત (metaphor), અલંકાર અને લાક્ષણિક ભાષાનો ઉપયોગ થાય છે. તેથી તેનો અર્થ અવકાશમાં પ્રકાશનું અભૂતપૂર્વ ગતિશીલ તત્વ પણ હોઈ શકે છે, ભૌતિક ગણતરી નહિ પણ દાર्शनિક અભિગમ.
🔸 ૪. વિજ્ઞાન અને શાસ્ત્ર વચ્ચે સરખામણી
| પાસું | પ્રાચીન શાસ્ત્ર | આધુનિક વિજ્ઞાન |
|---|---|---|
| પ્રકાશનું સ્વરૂપ | તેજસ, દૈવી તત્વ | ઇલેક્ટ્રોમેગ્નેટિક તરંગ |
| ગતિ | યોજન/નિમિષ પ્રમાણે | 299,792 km/s |
| માપન પદ્ધતિ | માનવ અવલોકન, ધ્વનિ અને ગણિત | પ્રયોગશીલ સાધનો અને પદ્ધતિઓ |
| અર્થઘટન | તત્ત્વજ્ઞાન સાથે | તર્ક અને પરીક્ષણ સાથે |
🔸 ૫. ઋષિ પરંપરા અને વિજ્ઞાનની દૃષ્ટિ
એવું લાગી શકે છે કે ઋષિઓ પાસે પણ પ્રકૃતિના ગૂઢ તત્ત્વોને સમજવાની અને વ્યક્ત કરવાની શક્તિ હતી.
તેમની ભાષા અને અભિગમ આધ્યાત્મિક હતા, પણ અંડરના તત્વો વૈજ્ઞાનિક તર્ક સાથે ભરેલા છે.
🔸 ૬. ઉપસંહાર: પ્રકાશનું તત્વ અને જ્ઞાનની ઝડપ
પ્રાચીન શાસ્ત્રોમાં પ્રકાશને માત્ર દૃશ્યજગતનો તત્વ નહિ, પણ જ્ઞાન, ચેતના અને અંતર્દૃષ્ટિ તરીકે માનવામાં આવ્યું છે.
સાયણાચાર્યનો શ્લોક ભલે વૈજ્ઞાનિક રીતે ચોક્કસ હોત કે ન હોય, પરંતુ તે જે વિચાર પ્રસ્તુત કરે છે – તે એ છે કે "જ્ઞાન પ્રકાશની જેમ પળમાં પણ દિશાઓ પાર કરી શકે છે."
📚 પરિણામ:
પ્રાચીન શ્લોકો અને સંસ્કૃતિમાં જ્ઞાન એ પ્રકાશની જેમ વહેતો તત્વ હતો – દૃશ્ય પણ અજ્ઞાત, ભૌતિક પણ આધ્યાત્મિક. આવી વિદ્વત્તાને આધુનિક દૃષ્ટિએ જોવી એ વિજ્ઞાન અને તત્વજ્ઞાન વચ્ચેના પુલ માટે પ્રથમ પગલું છે.