ભારતીય ખગોળવિજ્ઞાનમાં "કાલ"નું વિજ્ઞાન
The Science of Time – Kaala – in Indian Cosmology
🔸 ૧. કાલ – સમય નહીં, તત્વ
ભારતીય દર્શનશાસ્ત્રમાં "કાલ" એ માત્ર ગતિશીલ ક્ષણોનું માપ નથી, પણ એક તત્ત્વ છે – બ્રહ્માંડના નિર્માણ અને વિઘટનનો નિયામક.
વૈશેષિક દર્શન કાલને એક સ્વતંત્ર દ્રવ્ય તરીકે સ્વીકારે છે, જે સમગ્ર જગતની ક્રમશઃ ગતિને સંચાલિત કરે છે.
"કાલઃ જનકઃ સર્વશક્તીનાં કાર્યકાળાનાં."
(કાલ તમામ ઘટનાઓના સમયબિંદુઓને સંયોજે છે)
🔸 ૨. ત્રિકાળ – ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ્ય
હિંદુ દર્શન સમયને ત્રણ ભાગોમાં વિભાજિત કરે છે:
- ભૂતકાલ (ભવિષ્યનું મૂળ)
- વર્તમાન (જ્ઞાન અને ક્રિયાનો કેન્દ્ર)
- ભવિષ્ય (સંભાવ્ય ફળનો પ્રારંભ)
આ ત્રણે સમયની માત્રા ચિત્ત અને ચેતનાથી જોડાયેલી છે. ઉપનિષદો કહે છે કે જે બ્રહ્મની દૃષ્ટિ ધરાવે છે તે ત્રિકાળને એકસાથે અનુભવી શકે છે.
🔸 ૩. યુગચક્ર – બ્રહ્માંડ માટેનો કૉસ્મિક ટાઈમલૂપ
ભારતીય સમયવ્યવસ્થા ચક્રાકાર છે – એટલે કે સમય "રેખીય" નહીં પરંતુ "પરિવર્તનશીલ વર્તુળ" છે.
| યુગ | અવધિ (દેવવર્ષોમાં) | માનવ વર્ષમાં (અંદાજે) |
|---|---|---|
| સતયુગ | 4,800 | 1,728,000 વર્ષ |
| ત્રેતાયુગ | 3,600 | 1,296,000 વર્ષ |
| દ્વાપરયુગ | 2,400 | 864,000 વર્ષ |
| કલિયુગ | 1,200 | 432,000 વર્ષ |
એક "મહાયુગ" = 4 યુગો = 43 લાખ વર્ષ
અને 1 "કલ્પ" = 1 દિવસ (દિવસ+રાત્રિ) બ્રહ્માનો = 8.64 અબજ વર્ષ!
🔸 ૪. કાલચક્ર – સમયનું ચક્રરહસ્ય
કાલ ને "ચક્ર" તરીકે જોવામાં આવે છે:
- દરેક જીવ માટે જન્મ-મૃત્યુના ચક્ર
- પૃથ્વી માટે ઋતુચક્ર
- બ્રહ્માંડ માટે યુગચક્ર
આ ચક્રનું કેન્દ્ર એ "પુરુષ" છે – નિર્વિકાર બ્રહ્મ, જ્યારે સમગ્ર ગતિ એ "પ્રકૃતિ" છે.
🔸 ૫. મનુષ્ય અને બ્રહ્મા માટેનો સમયભેદ
ભગવતપુરાણ અને વિષ્ણુપુરાણ મુજબ,
મનુષ્ય માટેનું 1 વર્ષ = દેવો માટેનો 1 દિવસ
અને
બ્રહ્માનો 1 દિવસ = 1,000 મહાયુગો = ≈ 4.32 અબજ વર્ષ
આ દર્શાવે છે કે સમયનું માપન પ્રતિસ્તિત્વ પર આધારિત છે – દૃષ્ટિબિંદુ બદલાય એટલે સમય પણ બદલાય!
🔸 ૬. આધુનિક વિજ્ઞાન અને ભારતીય દ્રષ્ટિ
| પાસું | ભારતીય દ્રષ્ટિ | આધુનિક વિજ્ઞાન |
|---|---|---|
| સમયનું સ્વરૂપ | ચક્રાકાર, તત્વરૂપ | રેખીય, સપાટી પર માપેલો |
| સમયમાપન | યુગ, કલ્પ, નિમિષ | સેકન્ડ, મિનિટ, વર્ષ |
| સંબંધ | આત્મા અને ચેતના સાથે | દ્રવ્ય અને દૂરસંવાદ સાથે |
આજે ભૌતિકશાસ્ત્ર "Time Dilation", "Relativity", "Black Holes" જેવી વાતો કરે છે – જેમાં પણ સમય મર્યાદિત કે સ્થિર નથી રહેતો. ભારતીય શાસ્ત્રો એ તો હજારો વર્ષ પહેલાંથી માનતા કે સમય સ્થિર નથી – તે સજીવ છે.
🔸 ૭. ઉપસંહાર – સમય: ticking clock કે જીવંત ચેતના?
ભારતીય દૃષ્ટિકોણ મુજબ, "કાલ" એ માત્ર ઘડિયાળ ticking કરતો એક મશીન નથી – તે જીવંત છે, તત્વ છે, શક્તિ છે.
તે જન્મ આપે છે, વિકાસ કરે છે અને અંત પણ કરે છે. સમય એ જીવની યાત્રા માટે પૃષ્ઠભૂમિ છે – પણ યાત્રા શું છે, ક્યાંથી શરૂ થાય છે અને ક્યાં પૂરી થાય છે – એ સમજવું એટલે કાલને ઓળખવું.
📜 અંતિમ વિચાર:
જ્યાં આધુનિક વિજ્ઞાન હજુ પણ "સમય શું છે?" એ પ્રશ્નથી અચંબામાં છે, ત્યાં ભારતીય દર્શનોએ "કાલ"ને "અવિનાશી તત્વ" તરીકે ઓળખાવ્યું છે.
સમયને જોવું – એટલે જીવનના મૂળ તત્વને સમજવાનું પ્રથમ પગલું.