પ્રાચીન ભારતીય પ્રકાશ અને દ્રષ્ટિના સિદ્ધાંતો
(Ancient Indian Theories of Light and Vision)
હવે હું તમારા માટે લેખ તૈયાર કરી રહ્યો છું, જેમાં નીચેના મુદ્દાઓ આવરી લઈશું:
- ન્યાય અને વૈશેષિક દ્રષ્ટિકોણ
- તેજસ તત્વ શું છે?
- દ્રષ્ટિ કેવી રીતે થાય છે – અંગત પ્રકાશ કે બાહ્ય પ્રકાશ?
- સંવેદન અને પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન
- આધુનિક વિજ્ઞાન સાથે સરખામણી
- ધાર્મિક અને તત્ત્વજ્ઞાની અંતર્દૃષ્ટિ
લેખ નીચે આપેલ છે:
પ્રાચીન ભારતીય પ્રકાશ અને દ્રષ્ટિના સિદ્ધાંતો
દૃષ્ટિ અને તેજસના રહસ્યોને ઉકેલતી ઋષિ પરંપરા
🔸 ૧. ન્યાય અને વૈશેષિક દ્રષ્ટિકોણ
ભારતીય તત્ત્વચિંતનનું એક મહત્ત્વપૂર્ણ પાસું એ છે કે તેણે દ્રષ્ટિ (visual perception) ને વિશ્લેષણાત્મક રીતે સમજૂતી આપી છે.
ન્યાય અને વૈશેષિક દર્શન કહે છે કે દ્રષ્ટિ થવા માટે ત્રણ બાબતો જરૂરી છે:
- વસ્તુ
- પ્રકાશ (તેજસ)
- દ્રષ્ટિ ઇન્દ્રિય (ચક્ષુ)
દ્રષ્ટિ એ પ્રકાશ અને ઇન્દ્રિય વચ્ચેના સંબંધ દ્વારા થતી પ્રક્રિયા છે.
🔸 ૨. તેજસ તત્વ – પ્રકાશનું મૂળ
ભારતીય તત્ત્વવિદોએ પંચમહાભૂતોમાંથી એક "તેજસ" તત્વ તરીકે પ્રકાશને ઓળખાવ્યું છે.
તેજસ માત્ર પ્રકાશ નથી, તે ઉર્જા, તાપ અને દ્રશ્ય શક્તિનું સ્ત્રોત છે. વૈશેષિક દર્શન મુજબ, દરેક દ્રવ્યમાં થોડું તેજસ તત્વ રહેલું હોય શકે છે.
🔸 ૩. દ્રષ્ટિનો અભિગમ: આંતરિક કે બાહ્ય પ્રકાશ?
અહીં ભારતીય દાર્શનિકોએ બે school of thought દર્શાવ્યા છે:
૧. પ્રકાશબાહ્ય વાદ (Objective theory):
પ્રકાશ પદાર્થમાંથી નીકળી આંખ સુધી પહોંચે છે, જેના આધારે દ્રષ્ટિ થાય છે.
૨. દ્રષ્ટિબાહ્ય વાદ (Subjective theory):
અંધકારમાં પણ મન પદાર્થ સુધી "પહોંચે" છે. મન, ઇન્દ્રિયો અને આત્મા – ત્રણેયના સંયોગથી જ દ્રષ્ટિ બને છે.
ઉદાહરણ તરીકે, "હૃદયે આંખે જોવું" – આ વિચાર અહીંથી આવે છે.
🔸 ૪. સંવેદન અને પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન
ન્યાય દર્શન દ્રષ્ટિને "પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન" કહે છે. તે સંવેદનથી શરૂ થાય છે, પછી તેને મન દ્વારા ઓળખવામાં આવે છે.
જેમ કે જ્યારે તમે ફૂલને જુઓ, ત્યારે:
ફૂલ → પ્રકાશ → આંખ → મન → આત્મા → જ્ઞાન
આ સમગ્ર પ્રક્રિયાને જ ‘દ્રષ્ટિ’ કહેવાય છે.
🔸 ૫. આધુનિક વિજ્ઞાન સાથે તુલના
આજના વિજ્ઞાન મુજબ પણ દ્રષ્ટિ માટે પ્રકાશનું પ્રતિબિંબ આંખ સુધી પહોંચવું પડે છે.
આ પ્રક્રિયા નીચે મુજબ હોય છે:
પ્રકાશ → પદાર્થ પર પડતો → રેટિના પર પડતો → મગજ સુધી જતો
અહીં પણ મન અને મગજની ભૂમિકા છે.
અંતે બંને school – પૂર્વ અને પશ્ચિમ – દ્રષ્ટિમાં પ્રકાશ અને સંવેદનનાં જોડાણને સ્વીકારે છે.
🔸 ૬. તત્ત્વજ્ઞાન અને આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિ
ઋષિઓના મતે, દ્રષ્ટિ માત્ર ભૌતિક નથી, તે આત્માનો અનુભવ પણ છે. આથી તે "જ્ઞાનદ્રષ્ટિ", "યોગદ્રષ્ટિ", "દિવ્યદ્રષ્ટિ" જેવા વિચારોને જન્મ આપે છે – જ્યાં દ્રષ્ટિનો અર્થ માત્ર આંખથી જોવાનું નથી, પણ આધ્યાત્મિક સમજણ મેળવવાનું છે.
📜 અંતિમ વિચારો:
પ્રાચીન ભારતે પ્રકાશને માત્ર ભૌતિક તત્વ તરીકે નહીં, પણ જીવના ઉર્જાત્મક તત્વ તરીકે પણ સ્વીકાર્યું. દ્રષ્ટિ એ માત્ર આંખોની પ્રક્રિયા નથી – તે મન અને આત્માની સામૂહિક અનુભૂતિ છે.
આ દ્રષ્ટિકોણ આજે પણ વિચારશીલતા અને વિજ્ઞાન માટે અદ્ભુત દિશાઓ ખોલે છે.